اشکذر خبر: ابو جعفر، امام محمد باقر (ع) پنجمین آفتابی است که بر افق امامت، جاودانه درخشید.زندگیش سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقر العلوم نامیده شد، یعنی شکافنده دشواریهای دانش و گشاینده پیچیدگیهای معرفت.

خصلت آفتاب است که همواره گام بر فرق ظلمت می نهد و در لحظه های تاریک، بر افق زمان می روید تا ارزشهای مهجور و نهان شده در سیاهی جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشکار سازد.

او نیز در عصر حاکمیت جور و تشتت اندیشه های دینی امت اسلام، تولد یافت تا پیام آور معرفت و احیاگر اسلام ناب محمدی (ص) باشد.

ولادت

حضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدینه تولد یافت.و بر اساس نظریه بیشتر مورخان و کتابهای روایی، تولد آن گرامی در سال ۵۷ هجری بوده است. ^(۱) این نقل، با روایاتی که نشان می دهد امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خویش حسین بن علی (ع) در سرزمین طف حضور داشته و سه سال از عمرش می گذشته است هماهنگی دارد. ^(۲)

در روز و ماه ولادت آن حضرت نیز نقلهای مختلفی یاد شده است:

الف سوم صفر ۵۷ هجری. ^(۳)

ب پنجم صفر ۵۷ هجری. ^(۴)

ج جمعه اول رجب ۵۷ هجری. ^(۵)

د دوشنبه یا سه شنبه اول رجب ۵۷ هجری. ^(۶)

بیشتر محققان با ترجیح نظریه نخست، یعنی سوم صفر آن را پذیرفته اند.

تبار والای امام باقر (ع)

امام محمد باقر (ع) از جانب پدر و نیز مادر، به شجره پاکیزه نبوت منتهی می گردد.

او نخستین مولودی است که در خاندان علویان از التقای دو بحر امامت (نسل حسن بن علی و حسین بن علی علیهما سلام) تولد یافت: ^(۷)

پدر: علی بن الحسین، زین العابدین (ع) .مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (ع) ^(۸)

مادر گرامی امام باقر (ع) نخستین علویه ای است که افتخار یافت فرزندی علوی به دنیا آورد . ^(۹) برای وی کنیه هایی چون ام الحسن و ام عبده آورده اند، اما مشهورترین آنها، همان ام عبد الله است.

در پاکی و صداقت، چنان نمونه بود که صدیقه اش لقب دادند. ^(۱۰)

امام باقر (ع) مادر بزرگوار خویش را چنین توصیف کرده است:

«روزی مادرم کنار دیواری نشسته بود، ناگهان دیوار ریزش کرد و در معرض ویرانی قرار گرفت، مادرم دست بر سینه دیوار نهاد و گفت، به حق مصطفی (ص) سوگند، اجازه فروریختن نداری.دیوار بر جای ماند تا مادرم از آن جا دور شد.سپس دیوار فرو ریخت. ^(۱۱)

نام و کنیه

نام آن حضرت محمد است.این نامی است که رسول خدا (ص) از دیر زمان برای وی برگزیده بود .

جابر بن عبد الله انصاری یار دیرین پیامبر (ص) افتخار دارد که سلام رسول خدا را به امام باقر (ع) ابلاغ کرده است.از بیان او که بتفصیل خواهد آمد استفاده می شود که نامگذاری امام باقر (ع) به وسیله پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است.کنیه آن گرامی ابو جعفر ^(۱۲) است و جز این کنیه ای برای وی نقل نکرده اند. ^(۱۳)

القاب

برای امام باقر (ع) این القاب یاد شده است:

۱ باقر.

این لقب مشهورترین القاب آن حضرت بشمار می آید و بیشتر منابع بدان تصریح کرده اند. ^(۱۴)

در بیان فلسفه تعیین این لقب برای وی، آمده است:

شکافنده معضلات علم و گشاینده پیچیدگیهای دانش بود. ^(۱۵)

به دلیل گستردگی معارف و اطلاعاتی که در اختیار داشت، باقر نامیده شد. ^(۱۶)

بدان جهت که در نتیجه سجده های بسیار، پیشانیش فراخ گشته بود. ^(۱۷)

احکام را از متن قوانین کلی، استنباط و استخراج می کرد. ^(۱۸)

۲ شاکر

۳ هادی

۴ امین شبیه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) ^(۱۹).

همسران

در منابع تاریخی، برای امام باقر (ع) دو همسر و دو «ام ولد» ^(۲۰) نام برده اند.

همسران عبارتند از:

۱ ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر.

او هر چند از نسل ابو بکر بود، اما همانند پدرش قاسم بن محمد حق امامان را می شناخت و اهل ولایت معصومین (ع) بود، چنان که در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که روزی نام قاسم بن محمد نزد آن حضرت برده شد، امام فرمود: او به ولایت و امامت اعتقاد داشت. ^(۲۱)

۲ ام حکیم دختر اسید بن مغیره ثقفی.

فرزندان

برای امام باقر (ع) هفت فرزند یاد کرده اند، پنج پسر و دو دختر.

۱ جعفر بن محمد الصادق (ع) .

وی مشهورترین، ارجمندترین و با فضیلت ترین فرزند امام باقر (ع) می باشد که از ام فروه زاده شد و نسل امامت از طریق او استمرار یافت.

۲ عبد الله بن محمد.او یگانه برادر امام صادق (ع) بشمار می آید که هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر با آن حضرت متحد است.مورخان وی را صاحب فضل و صلاح دانسته اند و متذکر شده اند که فردی از بنی امیه به او سم خورانید و او را به شهادت رساند. ^(۲۲)

۳ ابراهیم بن محمد، از ام حکیم.

۴ عبید الله بن محمد، از ام حکیم.

۵ علی بن محمد.

۶ زینب بنت محمد، این دو (یعنی زینب و علی) از یک مادرند که ام ولد بوده است.

۷ ام سلمه، مادر وی را نیز ام ولد دانسته اند. ^(۲۳)

برخی از منابع، تنها شش فرزند برای امام باقر (ع) نام برده اند و بر این باورند که امام باقر فرزندی به نام عبید الله نداشته است. ^(۲۴)

گروهی دیگر گفته اند: امام باقر (ع) دو دختر نداشته است، بلکه زینب و ام سلمه در حقیقت دو نام برای یک دختر است. ^(۲۵)

پی نوشت ها:

۱ در سال تولد امام باقر (ع) چهار نقل وجود دارد که عبارتند از: سالهای ۵۶، ۵۷، ۵۸، ۵۹ هجری در این میان نقل دوم، یعنی سال ۵۷ از پشتوانه تاریخی و حدیثی بیشتری برخوردار است.برخی از منابعی که سال ۵۷ را یاد کرده اند عبارتند از: دلائل الامامه ۱۹۴ اصول کافی ۲/۳۷۲، ارشاد مفید ۲/۵۶، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الوری ۲۵۹، مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۱۰، روضه الواعظین ۱/۲۰۷، کفایه الطالب ۴۵۵، وفیات الاعیان ۴/..۱۷۴٫و منابعی که سال ۵۸ را سال ولادت امام باقر (ع) دانسته اند عبارتند از: اثبات الوصیه ۱۵۰ ۱۵۳، عیون المعجزات ۷۵ و منابعی که سال ۵۹ را نقل کرده اند چنینند: فرق الشیعه ۶۱، عمده الطالب ۱۳۸ ۱۳۹، بحار ۴۶/۲۱۷ به نقل از مصباح کفعمی.

۲ ر.ک: سبائک الذهب ۷۴، عیون المعجزات ۷۵، اخبار الدول و آثار الاول .۱۱

۳ کشف الغمه ۲/۳۱۸، الفصول المهمه ۲۱۱، مصباح کفعمی ۵۲۲، نور الابصار شبلنجی ۱۴۲، و…

۴ تذکره الائمه، لاهیجی .۱۲۵

۵ دلائل الامامه ۹۴، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الوری .۲۵۹

۶ اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۷ انه اول من اجتمعت له ولاده الحسن و الحسین (ع) .رک: مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۰۸، عمده الطالب ۱۳۸ ۱۳۹، نور الابصار، مازندرانی .۵۱

۸ برخی منابع، ام عبد الله، فاطمه را فرزند حسن مثنی (حسن بن حسن) دانسته اند مانند : تذکره الخواص ۳۰۲، وفیات الاعیان ۴/۱۷۴٫اما بیشتر منابع وی را فرزند بی واسطه امام حسن مجتبی (ع) به شمار آورده اند مانند: تاریخ یعقوبی ۲/۳۲۰، فرق الشیعه، نوبختی ۶۱، دلایل الامامه ۹۵، اصول کافی ۲/۳۷۲، اثبات الوصیه ۱۵۰، اعلام الوری ۲۵۹، تذکره الخواص ۳۰۲، البدایه و النهایه ۹/۳۰۹، اخبار الدول و آثار الاول …۱۱۱

۹ هی اول علویه ولدت علویا.دلائل الامامه .۹۵

۱۰ همان.

۱۱ عیون المعجزات ۷۵، اثبات الهداه ۵/۲۷۰، بحار ۴۶/۲۱۷، نور الابصار، مازندرانی ۴۴، الانوار البهیه .۱۱۵

۱۲ مثیر الاحزان، جواهری ۲۳۷، تاریخ ابن خلکان ۲/۲۳، تاج الموالید، طبرسی/۳۹، المعارف ۲۱۵، سیر اعلام النبلاء، ۴/۴۰۱ و…

۱۳ الفصول المهمه ۲۱۱، بحار ۴۶/۲۱۶، سیره الائمه الاثنی عشر ۲/ .۲۰۰

۱۴ سبائک الذهب ۷۴، عیون الاخبار، ابن قتیبه ۱/۳۱۲، ارشاد مفید ۲/۱۵۶، تذکره الخواص ۳۰۲، مرآه الجنان ۱/۲۴۸، تاریخ ابن وردی ۱/۲۴۸، روض الریاحین ۶۷، الصواعق المحرقه ۲۱۰، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹

۱۵ تاریخ یعقوبی ۲/۳۰۲، سیر اعلام النبلاء ۴/۴۰۲، الفصول المهمه ۲۱۱، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹

۱۶ تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۱۷ تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۱۸ البدایه و النهایه ۹/ .۳۰۹

۱۹ این القاب در منابع زیر آمده است: دلائل الامامه ۹۴، تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۵/۳۰۲، احقاق الحق ۱۲/۱۶۵ و…

۲۰ ام ولد به کنیزی گفته می شود که از مولای خود صاحب فرزند شده باشد.

۲۱ ذکر عند الرضا (ع) القاسم بن محمد…و سعید بن المسیب فقال: کانا علی هذا الامر …قرب الاسناد ۲۱۰، بحار ۴۶/ .۳۶۶

لازم به یادآوری است که در متن حدیث قاسم بن محمد دایی امام موسی بن جعفر (ع) یاد شده که جد مادری به جای آن صحیح است و آنچه می نماید که مراد از قاسم بن محمد همان جد مادری است، ذیل حدیث می باشد.

۲۲ الفصول المهمه .۲۲۱

۲۳ برخی از منابع که این هفت تن را یاد کرده اند عبارتند از: ارشاد مفید ۲/۱۷۲، تاج الموالید ۱۱۸، مناقب ۴/۲۱۰، تذکره الائمه .۲۱۶

۲۴ طبقات ابن سعد ۵/۲۳۶، تذکره الخواص .۳۰۶

۲۵ اعلام الوری ۲۶۵، کشف الغمه ۲/۳۲۲، الفصول المهمه ۲۲۱، بحار ۴۶/ .۳۶۵

منبع : زندگی سیاسی امام باقر (ع) , ترابی، احمد